प्रस्तावना
भारतीय इतिहासात अनेक थोर विभूती समाजपरिवर्तनासाठी पुढे आल्या, परंतु काही व्यक्तिमत्त्वं अशी असतात जी केवळ चळवळी चालवत नाहीत तर जनतेच्या मनावर गहिरा प्रभाव टाकतात. अशाच एका तेजस्वी आणि नि:स्वार्थ व्यक्तिमत्त्वाचं नाव म्हणजे आचार्य विनोबा भावे. अहिंसेच्या मार्गाने परिवर्तन घडवण्याची दुर्मीळ उदाहरणं देणाऱ्या या महात्म्याने आपल्या संपूर्ण आयुष्याचा उपयोग समाजसेवेसाठी केला.
जन्म, बालपण आणि शिक्षण
आचार्य विनोबा भावे यांचा जन्म ११ सप्टेंबर १८९५ रोजी महाराष्ट्रातील रायगड जिल्ह्यातील गगोदा या गावात झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव नरहर शंभू भावे होते. घरातील धार्मिक वातावरण, अध्यात्मिक जडणघडण आणि प्रामाणिक संस्कार यामुळे लहानपणापासूनच विनोबा विचारशील, अंतर्मुख आणि अभ्यासू स्वभावाचे होते.
त्यांना गणित, संस्कृत, वेद-उपनिषद यासारख्या विषयात विशेष गती होती. मात्र, शालेय शिक्षणाला मर्यादा आल्याने त्यांनी पारंपरिक शिक्षण पद्धतीच्या पलीकडे जाऊन आत्मशोधाच्या वाटेने प्रवास सुरू केला. आध्यात्म आणि समाजकार्य यांचा संगम त्यांच्या विचारसरणीत लवकरच दिसून आला.
महात्मा गांधींसोबतचा सहवास
१९१६ साली ते महात्मा गांधींनी स्थापन केलेल्या साबरमती आश्रमात गेले आणि त्यानंतर त्यांनी गांधीजींना आपले गुरु मानले. गांधीजींच्या विचारांचा आणि जीवनपद्धतीचा त्यांच्यावर गहिरा प्रभाव पडला. त्यांनी खादी वापरायला सुरुवात केली, वैयक्तिक स्वच्छता, स्वावलंबन आणि सेवावृत्ती यांना आत्मसात केले.
गांधीजींनी त्यांना “आपला मानसपुत्र” म्हटले, ही उपाधी त्यांच्या जीवनातील एक महत्त्वपूर्ण वळण होती.
संस्थात्मक कार्य आणि समाजहितासाठीची बांधिलकी
पवणार आश्रमाची स्थापना
१९२१ मध्ये त्यांनी वर्ध्याजवळील पवणार या ठिकाणी आश्रमाची स्थापना केली. हा आश्रम केवळ ध्यानधारणा आणि अध्यात्मासाठी नसून, तो सामाजिक प्रयोगांचं केंद्र बनला. येथे स्वावलंबन, श्रमसंस्कार, शिक्षण आणि सर्वधर्मसमभाव शिकवले जाई.
भूदान चळवळीची सुरुवात
१८ एप्रिल १९५१ रोजी आंध्रप्रदेशातील पोचमपल्ली या गावात एका गरीब भूमिहीन व्यक्तीने मदतीची याचना केली. यावेळी एका जमीनदाराने स्वेच्छेने काही एकर जमीन दान दिली. यावरून विनोबांनी ‘भूदान चळवळ’ सुरू केली. ही चळवळ पूर्णपणे अहिंसात्मक होती. देशभरात त्यांनी पायी प्रवास करत हजारो एकर जमीन गरजू भूमिहीनांना मिळवून दिली.
ग्रामदान चळवळ
भूदान चळवळ पुढे ग्रामदान चळवळीत रूपांतरित झाली. या चळवळीचा उद्देश संपूर्ण गावकऱ्यांनी मिळून आपली जमीन एकत्र करावी व एकत्र जीवन जगावे, असा होता. यामुळे सहजीवन, श्रममूल्य, आणि सामूहिक विकास साधता येईल अशी त्यांची धारणा होती.
वैचारिक योगदान
आचार्य विनोबा भावे हे एक प्रतिभावान लेखक व चिंतकही होते. त्यांचे विचार हे आत्मशुद्धी, तत्त्वज्ञान, धर्मनिरपेक्षता आणि अहिंसेच्या गाभ्याभोवती फिरणारे होते. त्यांनी विविध विषयांवर विपुल लेखन केले आहे.
काही महत्त्वपूर्ण ग्रंथ
- गीताई – भगवद्गीतेचे साध्या मराठीत समश्लोकी भाषांतर. हे भाष्य त्यांनी धुळे कारागृहात कैद असताना दिले होते.
- मधुकर – निबंधसंग्रह.
- सत्याग्रह विचार – सत्याग्रह म्हणजे काय याचे तात्त्विक विवेचन.
- अभंगव्रते – संतपरंपरेवर आधारित विचार.
- जीवनसृष्टी – जीवन जगण्याची आध्यात्मिक दिशा दर्शवणारा ग्रंथ.
- स्वराज्य शस्त्र – राजकीय स्वराज्याची भूमिका विशद करणारे लेखन.
- गीताई शब्दार्थ कोश – गीताईतील प्रत्येक शब्दाचा तपशिलात अर्थ दिलेला कोश.
वैशिष्ट्यपूर्ण कार्य
वैयक्तिक सत्याग्रह
१९४० मध्ये, महात्मा गांधींनी जेव्हा वैयक्तिक सत्याग्रह सुरू केला, तेव्हा पहिला सत्याग्रही म्हणून त्यांनी आचार्य विनोबा भावे यांची निवड केली. यामध्ये विनोबांनी “अहिंसेच्या माध्यमातून सत्याची स्थापना व्हावी” या विचारांची स्पष्ट मांडणी केली.
चंबळ दरोडेखोरांचं हृदयपरिवर्तन
आचार्य विनोबा भावे यांनी मध्य प्रदेशातील चंबळ खोऱ्यातील अनेक कुख्यात दरोडेखोरांमध्ये आत्मचिंतनाची जागृती केली. त्यांचं प्रबोधन इतकं प्रभावी होतं की अनेक दरोडेखोरांनी आत्मसमर्पण करून सामाजिक जीवन स्विकारलं. हे कार्य तत्कालीन प्रशासनासाठीही एक आश्चर्यकारक विजय ठरलं.
‘जय जगत’ घोषणेचा अर्थ
‘जय जगत’ ही त्यांची एक प्रसिद्ध घोषणा होती. ‘वसुधैव कुटुंबकम्’ या संकल्पनेवर आधारित ही घोषणा म्हणजे संपूर्ण मानवजातीचा विजय, सर्वांमध्ये समता, आणि शांती यांचा विचार होता.
मंगरौठ येथील नारा
उत्तर प्रदेशातील मंगरौठ येथे त्यांनी ‘सब भूमी गोपाल की’ हा नारा दिला. म्हणजेच, संपूर्ण जमीन ही ईश्वराची आहे. हा विचार शेतीच्या सामायिक तत्त्वावर आधारित होता.
स्वातंत्र्यानंतरचे योगदान
स्वातंत्र्यानंतरही त्यांनी राजकारणात प्रवेश न करता समाजकार्यास वाहून घेतले. त्यांनी सरकारी सत्तेला कधीही महत्त्व दिले नाही. त्यांच्या मते, समाजस्वराज्य ही खरी स्वतंत्रता होती. या विचारांवर त्यांनी सतत भर दिला.
निधन आणि स्मृती
आचार्य विनोबा भावे यांनी ११ नोव्हेंबर १९८२ रोजी ब्रह्मलीन होण्याचा निर्णय घेतला आणि अन्नत्याग केला. त्यांचे निधन वर्धा येथे झाले. त्यांच्या मृत्यूनंतरही त्यांच्या चळवळी आणि विचार आज अनेक संस्था आणि कार्यकर्त्यांकडून पुढे नेले जात आहेत.
निष्कर्ष
आचार्य विनोबा भावे हे विचार, आचरण आणि आत्मशुद्धी यांचा मूर्तिमंत आदर्श होते. त्यांनी केवळ भाषण नाही, तर कृतीद्वारे समाजासमोर एक जीवनपद्धती ठेवली. त्यांचे जीवन म्हणजे जणू चालता-बोलता धर्म होता. आज जेव्हा समाज विघटनाच्या टोकावर आहे, तेव्हा विनोबांच्या विचारांचा व समाजजीवनातील तत्त्वांचा स्वीकार ही काळाची गरज आहे.