महात्मा ज्योतिबा फुले – भारतातील समाजसुधारणेचे प्रेरणास्थान

परिचय

महात्मा ज्योतिबा फुले हे महाराष्ट्रातील एक अग्रगण्य विचारवंत, शिक्षणप्रेमी, आणि समाजसुधारक होते. त्यांनी जातीभेद, स्त्रीशिक्षणाचा अभाव, आणि सामाजिक अन्यायाविरोधात आयुष्यभर लढा दिला. त्यांचे जीवनकार्य केवळ इतिहासापुरते मर्यादित नसून आजही अनेकांसाठी प्रेरणादायी आहे.

जन्म आणि बालपण

महात्मा फुले यांचा जन्म ११ एप्रिल १८२७ रोजी पुणे शहरात झाला. त्यांचे मूळ आडनाव गोह्रे होते, मात्र त्यांच्या कुटुंबाला फुले या आडनावाने ओळखले जायचे, कारण ते फुलांची शेती करीत. त्यांचे मूळ गाव साताऱ्याजवळचे कटगुण हे होते.

शिक्षणप्रवास

त्याकाळी ब्राह्मणेतर समाजाला शिक्षणाची संधी मिळत नव्हती. मात्र ज्योतिबा फुले यांचे वडील गोविंदराव यांनी त्यांना शिक्षणासाठी पाठवले. १८३४ मध्ये त्यांनी मराठी शाळेत प्रवेश घेतला. पुढे इंग्रजी शिक्षणासाठी त्यांना स्कॉटिश मिशन स्कूलमध्ये १८४१ मध्ये प्रवेश मिळाला. या शिक्षणप्रवासाने त्यांच्या विचारांमध्ये सामाजिक समतेचा बीज रोवला.

विवाह आणि पत्नीसोबतचा सहप्रवास

१८४० मध्ये केवळ १३ व्या वर्षी ज्योतिबा फुले यांचा विवाह सावित्रीबाई यांच्याशी झाला. सावित्रीबाई फुलेही पुढे एक महान शिक्षिका आणि स्त्रीशिक्षणाची क्रांती घडवणारी झाली. या दाम्पत्याने समाजसुधारणेसाठी एकत्रितपणे कार्य केले.

स्त्री शिक्षणासाठी केलेले योगदान

१८४८ मध्ये ज्योतिबा आणि सावित्रीबाई फुले यांनी पुण्यात भिंडे वाड्यात मुलींसाठी पहिली शाळा सुरू केली. त्या काळात मुलींना शिक्षण देणे समाजाच्या दृष्टीने निषिद्ध मानले जात होते. मात्र समाजाच्या विरोधाला न जुमानता त्यांनी स्त्रीशिक्षणाचा प्रचार आणि प्रसार केला.

समाजसुधारणेतील कार्य

• अस्पृश्यतेविरुद्ध लढा: त्यांनी अस्पृश्य मुलांसाठीही शाळा सुरू केल्या आणि जातीव्यवस्थेच्या विरोधात प्रखर आवाज उठवला.
• रात्रशाळा: कामगार, मजूर वर्गासाठी १८५५ मध्ये त्यांनी प्रौढांसाठी रात्रशाळा सुरू केली.
• बालहत्या प्रतिबंधक गृह: १८६३ मध्ये समाजातील विधवांना मदत करण्यासाठी त्यांनी हे गृह सुरू केले.
• दुष्काळातील मदतकार्य: १८७७ च्या दुष्काळात त्यांनी पुण्याजवळील धनकवडी येथे विद्यार्थ्यांसाठी मदत कॅम्प उभारले.

सत्यशोधक समाज

२४ सप्टेंबर १८७३ रोजी त्यांनी सत्यशोधक समाजाची स्थापना केली. या संस्थेच्या माध्यमातून त्यांनी जातीभेद, मूळतः ब्राह्मणवादी व्यवस्थेचा विरोध केला आणि सर्वसामान्यांसाठी सामाजिक समतेचा आग्रह धरला. सत्यशोधक समाजाचे ब्रीदवाक्य होते – “सर्वसाक्षी जगत्पती त्याला नको मध्यस्थी”.

महत्त्वपूर्ण लिखाण

महात्मा फुले हे प्रभावी लेखकही होते. त्यांच्या लेखनातून त्यांनी समाजव्यवस्थेतील अन्यायावर प्रकाश टाकला.

• गुलामगिरी (१८७३): अमेरिकेतील कृष्णवर्णीय गुलामांच्या मुक्तीसाठी लढणाऱ्या कार्यकर्त्यांना समर्पित.
• शेतकऱ्यांचा आसूड (१८८३): शेतकऱ्यांवरील अन्याय दर्शवणारा ग्रंथ.
• तृतीय रत्न (१८५५): नाटकाच्या स्वरूपात शूद्रांची परिस्थिती मांडणारे लेखन.
• इशारा सत्सार (१८८५): मृत्यूनंतर प्रकाशित झालेला हा ग्रंथ “The Essence of Truth” या नावाने प्रसिद्ध आहे.

प्रेरक कार्य

• १८६८ मध्ये त्यांनी आपल्या घरातील पाण्याचा हौद अस्पृश्यांसाठी खुला केला.
• १८६४ मध्ये पुण्यात पहिला पुनर्विवाह घडवून आणला.
• १८७९ मध्ये रायगडावरील शिवाजी महाराजांच्या समाधीचा जीर्णोद्धार केला.
• १८८२ मध्ये त्यांनी हंटर आयोगासमोर साक्ष दिली आणि शिक्षणातील भेदभावावर रोष व्यक्त केला.

त्यांचे योगदान आणि प्रभाव

महात्मा फुले यांचे कार्य केवळ सामाजिक नव्हते तर त्यांनी आर्थिक, शैक्षणिक आणि धार्मिक क्षेत्रातही समतेचा आग्रह धरला. त्यांनी महिलांना शिक्षित करण्याची चळवळ सुरू केली, अस्पृश्यांना समाजाच्या मुख्य प्रवाहात आणले आणि गरिबांसाठी आवाज उठवला.

त्यांच्या कार्याला लाभलेले सन्मान

• १८६९ मध्ये स्वतः ‘कुळवाडी भूषण’ ही उपाधी स्वीकारली.
• १८८८ मध्ये ६० व्या वाढदिवसानिमित्त रावबहादूर बेडेकर यांच्या हस्ते ‘महात्मा’ ही पदवी देण्यात आली.
• सयाजीराव गायकवाड यांनी त्यांची तुलना अमेरिकेतील समाजसुधारक बुकर टी. वॉशिंग्टन यांच्याशी केली.